بسیاری از مواقع، تازه کاران تصور می کنند چون سرعت سایت وردپرس آنها روی کامپیوتر شخصی شان کند به نظر نمی رسد، پس حتما مشکلی از این بابت وجود ندارد. از آن جایی که شما به طور مداوم از سایت خود بازدید می کنید، مرورگر تمام داده ها را در حافظه پنهان ذخیره می کند و سرعت اصلی سایت وردپرسی آنها مشخص نمی شود. اما کاربری که برای اولین به سایت شما وارد می شود، در صورتی که از سرعت راضی نباشد سایت را ترک خواهد کرد. حال اگر تمایل دارید سرعت سایت وردپرس خود را ارتقا ببخشید باید بدانید که شما تنها نیستید! افزایش سرعت سایت وردپرس سبب بهینه سازی تجربه کاربران و افزایش بازدید های صفحات وب سایت شده و در سئوی سایت نیز به شما کمک می کند. در این مطلب قصد داریم ۱۰ مورد از نکات کلیدی برای افزایش سرعت و عملکرد وردپرس را با هم بررسی کنیم.

• انواع سایت وردپرس
• افزایش سرعت سایت وردپرسی
• افزونه های Cache پیشنهادی برای افزایش سرعت سایت وردپرسی
• شبکه توزیع محتوا (CDN) چیست؟
• افزونه های کاربردی در افزایش سرعت سایت وردپرسی
• جمع بندی

انواع سایت وردپرس

پیش از این که به این نکات بپردازیم، باید بدانید که تمام سایت های وردپرسی یکسان نیستند. به همین دلیل، بسیاری از کاربران در این زمینه مشکلات زیادی دارند. شما نمی تواند تمام مشکلات را با یک کلید حل نمایید. ما این سایت ها را تحت عنوان استاتیک و داینامیک طبقه بندی می کنیم. نخست بیایید به شرح مختصری از این طبقه بندی بپردازیم.

بهینه سازی سرعت وبسایت وردپرسی

سایت های استاتیک (ثابت)

این دسته از وب سایت ها، به طور کلی شامل وبلاگ ها، سایت کسب و کار های کوچک، سایت های عکاسی، سایت ها شخصی، سایت خبری غیر مشهور و غیره می باشد. منظور از استاتیک، سایت هایی است که به طور دائم در حال تغییر نباشند. یک سایت استاتیک، حداکثر دو یا سه مرتبه در روز تغییر می کند. این موضوع از آن جهت اهمیت دارد که سایت های استاتیک می توانند به بسیاری از درخواست های ارسال شده توسط کاربران، از حافظه پنهان خود پاسخ دهند؛ بدین ترتیب، سایت نیاز نخواهد داشت برای هر درخواست به پایگاه داده مراجعه کند و این کار سرعت سایت را بسیار بالا خواهد برد.

سایت های داینامیک (متغیر)

از سوی دیگر، سایت هایی نظیر، فروشگاه های آنلاین، انجمن ها، سایت های دارای عضویت و سامانه های مدیریت یادگیری، همگی از نوع داینامیک یا متغیر هستند؛ یعنی داده های این سایت های وردپرسی به طور متداول در حال تغییر است. بنابراین، تمام درخواست ها نمی توانند از حافظه پنهان پاسخ داده شوند و به منابع مضاعف و پایگاه های داده نیاز دارند. این گونه سایت ها، معمولا تعداد زیادی بازدیدکننده به صورت همزمان دارند و این بازدیدکننده ها، به طور عمده نیازمند انفعال با یکدیگر هستند. این در حالی است که در سایت های استاتیک، بازدیدکننده ۵ تا ۱۰ دقیقه در سایت به جست و جو برای موضوع مد نظر خود می پردازد و سپس خارج می شود.

افزایش سرعت سایت وردپرسی

روش های بالا بردن سرعت سایت وردپرس

یک سرعت خوب برای بارگیری صفحات، حدود دو ثانیه است. البته هر چه از این مقدار بکاهید نتیجه بهتری خواهید گرفت. توجه داشته باشید که شاید این نکات به تنهایی تأثیر چندانی در این امر نداشته باشند، اما کاهش چند میلی ثانیه از هر قسمت، در مجموع باعث کاهش یک ثانیه کامل و حتی بیشتر از زمان بارگیری صفحات شما خواهد شد.

۱) از هاست با عملکرد ممتاز استفاده کنید

شرکت خدمات دهنده هاست شما، در عملکرد سایت نقش بسزایی دارد. یک سرویس دهنده خوب همواره به بهینه سازی سایت و عملکرد آن فکر می کند. اگرچه، در هاست اشتراکی شما مجبور به تقسیم منابع مصرفی با سایر مستأجران آن هاست می باشید. از این رو، در صورتی که یکی از این مستأجران، با ترافیک بالایی در سایت خود مواجه باشید، در عملکرد تمام سرور و در نتیجه سایت شما تأثیر خواهد گذاشت. از طرف دیگر، اگر مسئله مالی برای شما مشکلی نیست، می توانید یک سرور اختصاصی اجاره کنید. در این صورت تمام منابع و قدرت سخت افزاری در اختیار سایت شما خواهد بود و دیگر نیازی نیست نگران ترافیک سایت دیگران باشید. گزینه دیگر هاست مدیریت شده وردپرس است که به شما بهترین تنظیمات برای اجرای وردپرس را ارائه می کند. این شرکت ها، همچنین بکاپ گیری متداول، به روز رسانی خودکار و امنیت پیشرفته برای محافظت بیشتر سایت شما را نیز به همراه دارند.

2) برای وردپرس افزونه کش (Cache) نصب کنید

صفحات وردپرس از نوع داینامیک می باشند. این بدین معناست که هر زمان فردی از سایت بازدید کند، صفحه از نو ساخته می‌شود. به منظور ساخته شدن این صفحات، وردپرس طی فرآیندی، اطلاعات لازم را از پایگاه های داده به دست می‌آورد، آن ها را کنار یکدیگر می‌گذارد و برای کاربر به نمایش می‌گذارد. این فرآیند مراحل زیادی دارد و به ویژه در زمانی که به طور همزمان کاربران زیادی از سایت شما بازدید می‌کنند، می‌تواند تا حد زیادی سرعت سایت را کاهش دهد. از این رو، توصیه می‌کنیم از یک افزونه کش وردپرس استفاده کنید. در واقع با نصب این افزونه، سایت به جای تکرار فرآیند ایجاد صفحه برای هر بازدید، پس از نخستین بازدید از صفحه ایجاد شده یک نسخه کپی نگهداری می‌کند. بدین ترتیب، هرگاه کاربران قصد بازدید از آن صفحه را داشته باشند، سایت از نسخه کپی استفاده می‌کند. این امر سایت وردپرس شما را بین ۲ تا ۵ برابر سریع‌تر می‌کند.

افزونه های Cache پیشنهادی برای افزایش سرعت سایت وردپرسی

همان طور که گفتیم با نصب این افزونه ها، روند عادی بارگیری صفحات به طور چشمگیری کاهش می‌یابد. در حقیقت، می توان گفت که این پلاگین ها، نقش میانبر را دارند. بنابراین، هنگام بارگیری صفحات، چندین مرحله از این روند کمتر می شود. افزایه های خوب زیادی برای کش وردپرس وجود دارند اما ما سه پلاگین WP Rocket، WP Super Cache و W3 Total Cache را توصیه می کنیم که دو مورد آخر رایگان هستند. همچنین، خوب است بدانید که برخی از شرکت های خدماتی هاست وردپرس، طرح های کش نیز ارائه می کنند.

افزونه wp Super Cache برای افزایش سرعت سایت وردپرس

افزونه W3 TOTAL CACHE برای افزایش سرعت سایت وردپرس

۳) تصاویر را برای سریع تر شدن سایت وردپرس بهینه سازی کنید

تصاویر به محتوای شما جان می‌بخشند و کاربران را درگیر مطالب می‌کنند. پژوهشگران دریافته اند که تصاویر رنگی تا ۸۰ درصد بیشتر افراد را مجاب به خواندن مطلب می کنند. با این وجود، اگر تصاویر خود را بهینه سازی نکرده باشید، آسیب آن ها بیشتر از سودشان خواهد بود. در واقع، تصاویری که بهینه سازی نشده اند، یکی از اصلی ترین دلایل مشکلات سرعت در سایت های نوپا است. پیش از این که تصویر مورد نظر را، به طور مستقیم از دوربین یا گوشی موبایل خود بارگذاری کنید، پیشنهاد می کنیم نخست با استفاده از نرم افزار های ویرایش عکس، آن را بهینه سازی کنید. در حالت عادی، این تصاویر حجم بالایی دارند اما با توجه به فرمت و شیوه فشرده سازی که در نرم افزار ویرایش تصویر خود انتخاب می کنید، می توانید تا ۵ برابر از حجم آن بکاهید.

کاهش حجم تصاویر برای افزایش سرعت سایت وردپرس

فرمت پیشنهادی

از نظر ما، تنها دو فرمت JPEG و PNG برای سایت مناسب می باشند. اما تفاوت این دو فرمت در چیست؟ در یک جمله باید بگوییم که PNG فشرده نشده است. هنگامی که عکسی را فشرده سازی می کنید، بخش از اطلاعات آن از دست می رود؛ بنابراین، یک تصویر غیر فشرده کیفیت بالاتر و جزئیات بیشتری به همراه دارد. اما از طرفی حجم بالاتری داشته و زمان بارگیری آن طولانی تر است. فرمت JPEG، علی رغم PNG فشرده است و در ازای کمی کاهش کیفیت، حجم بسیار کمتری دارد. حال چگونه تصمیم بگیریم از کدام فرمت استفاده کنیم؟ در یک اصل کلی، هنگامی که تصویر رنگ های بسیاری دارد، از فرمت JPEG و زمانی که تصویر ساده تر است و پس زمینه آن تراپیداست، از فرمت PNG استفاده کنید. حال نگاهی به مقایسه فرمت ها در جدول زیر بیندازید تا به اهمیت بهینه سازی تصاویر بیشتر پی ببرید.

۴) سایت وردپرس خود را همواره به روز نگه دارید

تاثیر به روز رسانی در افزایش سرعت سایت وردپرسی

به عنوان یک پروژه منبع باز، وردپرس به صورت مداوم به روز رسانی می شود و با هر به روز رسانی، نه تنها قابلیت های جدیدی به آن اضافه می شود، بله باگ ها و مشکلات امنیتی آن نیز برطرف می شوند. توجه کنید که علاوه بر خود سایت، قالب ها و افزایه ها نیز به روز رسانی می شوند. به عنوان صاحب وب سایت، این وظیفه شماست که سایت وردپرس، قالب ها و افزایه های آن را همیشه به آخرین نسخه به روز رسانی کنید. عدم توجه به این مسئولیت، سبب کندی سرعت سایت شده و آن را به یک سایت غیر قابل اطمینان تبدیل می کند. به علاوه، راحت تر در معرض خطر های امنیتی قرار می گیرد و احتمال هک شدن آن افزایش می یابد.

۵) بخش نظرات را به صورت مجزا صفحه بندی کنید

در صورتی که سایتتان بازدید های زیادی دارد، احتمالا نظرات بسیاری هم برای نمایش گذاشتن در هر صفحه وجود خواهد داشت. اگرچه این موضوع نشان دهنده کاربران فعال است اما شدیدا سرعت بارگیری صفحات سایت را مورد تأثیر قرار می دهد. برای مقابله با این مسئله، دو راهکار پیش روی شماست. اول این که می توانید بخش نظرات را به نحوی برنامه نویسی کنید که به محض ورود کاربر قابل مشاهده نباشند و نیازمند کلیک کاربر باشد. اگرچه این موضوع سبب رفع کندی سرعت می شود، اما در سئوی سایت تأثیر منفی می گذارد. بنابراین این راهکار را توصیه نمی کنیم. از سوی دیگر، می توانید نظرات را صفحه بندی کنید. خوشبختانه، وردپرس دارای قابلیتی است که به شما امکان این کار را می دهد. تنها کافیست در Settings به قسمت Discussion رفته و تیک گزینه Break comments into pages را بزنید. بدین ترتیب سئوی سایت نیز ضرری نخواهد کرد.

6) از یک شبکه تحویل محتوا (CDN) استفاده کنید

کاربران مختلف از اقصی نقاط جهان به یک سایت متصل می شوند. بدیهی است سرعت اتصال و بارگیری صفحات برای این اشخاص با توجه به فاصله آن ها از محلی که سرور در آن واقع شده است متفاوت است. بنابراین می توان گفت که محل سرور های سایت روی سرعت سایت تأثیر می گذارند. برای مثال تصور کنید سرور سایتی در اروپا قرار دارد. حال اگر شما از ایران بخواهید به این سرور متصل بشوید مدتی زمان لازم است. این در حالی است سرعت اتصال برای افرادی که از اروپا به سرور متصل می شوند بیش تر است. اگرچه این تفاوت ناچیز است، اما در سئو حتی یک ثانیه نیز در رتبه سایت شما تأثیرگذار است. حال اگر از یک شبکه تحویل محتوا (CDN) برای سایت خود استفاده کنید، این موضوع برطرف خواهد شد. برای این منظور می توانید از CDN وب سایت ایو هاست استفاده نمایید.

شبکه توزیع محتوا (CDN) چیست؟

نقش cdn در افزایش سرعت سایت وردپرسی

CDN شبکه‌ای است که از سرورهایی در سراسر جهان تشکیل شده است. این سرورها به منظور میزبانی و ذخیره محتوای استاتیک و بدون تغییر سایت شما اعم از تصاویر، جاوا اسکریپت، ویدیو‌ها و زبان CSS طراحی شده اند. بدین ترتیب، هر زمان که افراد از سایت شما بازدید کنند، این فایل‌ها از نزدیک‌ترین سرور به شخص ارائه می‌شود. دقت کنید که CDN به هیچ عنوان جایگزین هاست نمی‌شود و این دو با یکدیگر تفاوت دارند. در واقع می‌توان از CDN به عنوان یک راه مضاعف برای افزایش سرعت سایت نام برد. همچنین از آن جایی که بیشتر کار را CDN برای شما انجام می‌دهد، بخشی از فشار از روی هاست برداشته شده و منابع سخت افزاری آزادتر می‌شوند. برای مشاهده تأثیر چشمگیر CDN در بارگیری صفحات، به دو تصویر زیر توجه کنید. تصویر نخست سرعت سایت بدون CDN و تصویر دوم سرعت سایت با استفاده از CDN را نشان می‌دهد.

CDN های پیشنهادی

ما به شما پیشنهاد می کنیم حتما StackPath CDN را امتحان کنید. MaxCDN نیز گزینه بسیار خوبی است که در حال حاضر جزئی از StackPath می باشد. این CDN با وب سایت های وردپرس به خوبی سازگار است و مکملی برای افزایه های کش شماست تا سرعت بارگیری صفحات سریع تر شوند.

۷) از بارگذاری مستقیم فایل های چند رسانه در وردپرس بپرهیزید

اگرچه امکان بارگذاری مستقیم فایل های صوتی و ویدیویی در وردپرس وجود دارد و وجود این فایل های چند رسانه‌ای در سئوی سایت شما تأثیر مثبتی دارد اما از طرف دیگر این کار فشار مضاعفی روی هاست شما خواهد داشت. در نتیجه سرعت سایت شدیدا کاهش می‌یابد. به علاوه، میزبانی از این فایل‌ها، باعث مصرف پهنای باند می‌گردد و در صورت اتمام آن، ممکن است مجبور به پرداخت هزینه بیشتر شوید و یا حتی بدتر از آن، سایت شما غیر فعال شود. افزون بر موارد فوق، حجم بالای ویدیوها، اندازه بکاپ‌ها را نیز تحت تأثیر قرار داده و بازیابی آن‌ها را دشوارتر می‌کند. برای حل این مشکل، بهتر است از یک سایت متخصص در این امر کمک بگیرید. فایل خود را ابتدا در YouTube، Vimeo، SoundCloud و یا آپارات بارگذاری کنید و سپس لینک آن را در سایت خود قرار دهید. این سایت‌ها برای این هدف طراحی شده‌اند و عملکرد بهتری در این زمینه خواهند داشت.

۸) قالب وردپرس شما اهمیت دارد

نقش قالب در سرعت سایت وردپرسی

همه ما قالب های جدید وردپرس را دوست داریم اما نباید اجازه دهیم زرق و برق و تجملات این قالب ها ما را از هدف اصلی باز دارند. بسیاری از این قالب ها، در عین زیبایی، کدنویسی ضعیفی دارند و عملکرد سایت را به شدت تحت تأثیر قرار می دهند. تقریبا هر چیز کوچکی در این قالب ها به نحوی در سرعت سایت اثر دارد. هنگام انتخاب قالب برای سایت خود، به این دو نکته توجه داشته باشید:

•  قالب سایتی که تنها دارای ویژگی هایی است که برای شما قابل استفاده هستند.
•  قالب سایتی که ویژگی های بسیاری دارد اما امکان غیر فعال کردن ویژگی های غیر قابل استفاده نیز وجود دارد.

معمولا انتخاب بهتر این است که از قالب های ساده تر استفاده کنید و از ویژگی های غیر ضرور دور بمانید زیرا همیشه امکان اضافه کردن این ویژگی ها به کمک افزایه وجود دارند.

GeneratePress

GeneratePress یک قالب پر سرعت و کم حجم است که به طور مداوم به روز رسانی می شود و دارای پشتیبانی خوبی است. این قالب دارای دو نسخه رایگان و پولی است و نسخه رایگان آن بیش از 2 میلیون دانلود داشته است. امتیاز این قالب نیز مقدار شگفت انگیز 5 ستاره از ستاره ممکن می باشد. یکی از مزیت های GeneratePress این است که تمام امکانات آن از شخصی ساز خود وردپرس استفاده می‌کند. این بدین معناست که تمامی تغییرات، پیش از انتشار، روی سایت قابل مشاهده هستند. در ادامه آزمایشی انجام دادیم که نتایج آن در دو تصویر زیر مشاهده می‌شود. تصویر اول، قالب پیش فرض GeneratePress است و تصویر دوم مربوط به قالبی است که از فروشگاه GeneratePress تهیه کرده‌ایم. همان طور که می‌بینید این قالب نسبت به قالب پیش فرض بسیار سنگین‌تر است اما سرعت بارگیری صفحه همچنان زیر 400 میلی ثانیه باقی مانده است.

9) در صورت نیاز از Lazy Loading استفاده کنید

در صورتی که تمایل به افزودن تصاویر و ویدیو های زیادی به سایت خود دارید، توصیه می کنیم حتما از Lazy Loading استفاده کنید. این قابلیت به کاربر اجازه می دهد به محض ورود، تنها تصاویری که روی صفحه معلوم هستند را دانلود کند و هرچه بیشتر به پایین مطلب می رود، تصاویر به مرور دانلود می شوند. بدین ترتیب تصاویر تا زمانی که در صفحه کاربر نباشند، دانلود نخواهند شد. این کار سرعت بارگیری صفحات را شدیدا افزایش می دهد. به منظور فعال سازی قابلیت Lazy Loading روی وب سایت خود، می توانید از افزایه ها کمک بگیرید. برای مثال افزایه WP Rocket که پیش تر معرفی کردیم، این قابلیت را دارا می باشد.

۱۰) کدنویسی سایت را بهبود بخشید

افزایش سرعت سایت وردپرسی با کد نویسی بهینه

در ساختار وب سایت از کد های مختلفی نظیر HTML، CSS، جاوا اسکریپت و غیره استفاده شده است. در نتیجه، بخش اعظم صفحات سایت را همین کد ها تشکیل داده اند. بنابراین، یکی از راهکار های بسیار مهم برای افزایش سرعت سایت بهینه سازی این کدهاست. برای مثال می توانید حجم کدهای HTML و CSS صفحه را کاهش دهید و یا در بارگیری کدهای جاوا اسکریپت تأخیر بیندازید (در این راهبرد، بارگیری کدهای جاوا اسکریپت پس از این که کاربر، به صورت کامل به صفحه وارد شد صورت می گیرد.). البته، بسیاری از افراد از دانش و تخصص کافی برای انجام این امور برخوردار نمی باشند؛ بنابراین، بهترین راه استفاده از افزایه های سرعت وردپرس است.

افزونه های کاربردی در افزایش سرعت سایت وردپرسی

افزونه ها قابلیت های جدیدی را به سایت شما اضافه می کنند و یا قابلیت های کنونی آن را ارتقا می بخشند. تقریبا برای هرکاری، یک افزونه نیز وجود دارد و سازگاری وردپرس با این پلاگین ها مزیت اصلی آن است.  البته توجه داشته باشید، برخی از این Plugin ها، کدنویسی ضعیفی دارند و نه تنها سرعت سایت را پایین می آورند، بلکه مشکلات فنی و ناسازگاری هایی را هم به همراه دارند. برای جلوگیری از این مشکل، حتما قبل از نصب Plugin جدید، از سایت خود یک بکاپ کامل تهیه کنید. البته بسیاری از خدمات دهنده های هاست به طور خودکار این کار را برای شما انجام می دهند اما به هر حال، ضرری ندارد خودتان نیز اقدام کنید. برای بکاپ گرفتن نیز Plugin هایی نظیر backupbuddy و UPDRAFT وجود دارند که به سادگی بکاپ گرفتن را ممکن می سازند.

WP Rocket

اولین افزایه و یکی از بهترین ها WP Rocket است. این افزایه یک نرم افزار همه کاره است و در امور بسیاری به شما کمک خواهد کرد. کَش وردپرس، به تأخیر انداختن کد های جاوا اسکریپت، فشرده و کم حجم کردن کد های HTML و CSS، حذف رشته کد های اضافی، بهینه سازی پایگاه های داده، Lazy Loading و غیره برخی از قابلیت های این افزایه چند منظوره می باشند. WP Rocket بدون شک یکی از بهترین هاست اما دقت داشته باشید که برخی از افزایه های دیگر مانند Autoptimize با WP Rocket تداخل دارند. Autoptimize نیز کار هایی مشابه WP Rocket انجام می دهد.

WP-Optimize

نقش اصلی این افزایه در بهینه سازی پایگاه های داده است. WP-Optimize با حذف کردن جزئیات اضافه از پایگاه های داده و بهینه سازی آن ها، موجب سبک شدن و سریع تر شدن سایت می شود. البته، در صورتی که از دانش کافی برای انجام این کار به صورت دستی برخوردار هستید، توصیه می کنیم حتما این کار را خودتان انجام بدهید.

جمع بندی

همان طور که می دانید، داشتن یک سایت پر سرعت، تعداد بازدید ها، زمانی که کاربران در سایت باقی می مانند، درصد رضایت کاربران و در نهایت رتبه سئو سایت را شدیدا بهبود می بخشد. به عبارت دیگر همه افراد از یک سایت با سرعت بالا لذت می برند. در این مقاله از آموزش وردپرس آیو هاست، ۱۰ مورد از نکات کلیدی جهت افزایش سرعت بارگیری صفحات سایت را با هم بررسی کردیم. همچنین به بررسی چندی از افزایه های خوب و برتر پرداختیم. امید است این موارد برای شما مفید بوده و به شما کمک کرده باشند تا سایت سریع تری داشته باشید.

سؤالات متداول

۱. سرعت بارگیری صفحات چقدر باید باشد؟

اگرچه مقدار مشخصی برای سرعت سایت تعریف نشده و محدودیتی برای آن وجود ندارد، اما به طور کلی هر سرعتی زیر ۲ ثانیه مناسب است.

۲. سایت من در حال حاضر سرعت خوبی دارد. چرا باید آن را افزایش بدهم؟

همه چیز به بهینه سازی مربوط است. هنگامی که سایت شما می تواند سریع تر باشد، چرا نباید آن را ارتقا بخشید؟ به علاوه، سرعتی که شما احساس می کنید با سرعت سایت برای افرادی که برای بار اول به آن وارد می شوند بسیار متفاوت است.

۳. انجام این تکنیک ها تا چه اندازه در رتبه سایت تأثیر می گذارد؟

سرعت سایت در رتبه بندی گوگل بی تأثیر نیست. این صفحات توسط گوگل به عنوان صفحات پر سرعت شناخته می شوند و رتبه بالاتری پیدا خواهند کرد. البته نمی توان به طور دقیق پیش بینی کرد که تا چه اندازه رتبه شما بهبود خواهد یافت.

۴. چرا نمرات و عملکرد سایت با تغییر رزولوشن صفحه تغییر می کند؟

برخی از قالب ها به گونه ای طراحی شده اند که با تغییر رزولوشن صفحه، قالب بندی و استایل آن نیز تغییر می کند. با توجه به طراحی صفحه، ممکن است برخی از تصاویر بزرگ تر یا کوچک تر دیده شده و حجم آن ها کمتر شود. همچنین ممکن است برخی از امتیازات سایت پنهان شوند. تمام این موارد در عملکرد کلی سایت تأثیر دارند.